(Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα των Συντακτών-του Αριστοτέλη Σαΐνη) ___________________________
Η γεωγραφία δεν είναι μόνο «πολύ κουλ», όπως διατείνεται μία από τις πιο επιτυχημένες εγκυκλοπαιδικές σελίδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά παραμένει καθοριστικός παράγοντας διαμόρφωσης της παγκόσμιας Ιστορίας, όπως και στην εποχή του Ηροδότου και του Θουκυδίδη. Ακόμα και σήμερα; Την εποχή του διαδικτύου και της παγκοσμιοποίησης; «Ακόμα και σήμερα!» απαντά με έμφαση ο Βρετανός πολεμικός ανταποκριτής Τιμ Μάρσαλ, καταθέτοντας σε μια σειρά βιβλίων την εικοσιπεντάχρονη εμπειρία του στην πρώτη γραμμή του παγκόσμιου ρεπορτάζ· γιατί αν οι τεχνολογικές εξελίξεις μπορούν σε κάποιες περιπτώσεις να κάμπτουν τους γεωγραφικούς περιορισμούς, πολύ δύσκολα τους παρακάμπτουν εντελώς. Τα Ιμαλάια εξακολουθούν να χωρίζουν τους ταχύτατα αναπτυσσόμενους γειτονικούς γίγαντες, Κίνα και Ινδία, τα υψίπεδα της Αιθιοπίας τροφοδοτούν πάντα με νερό την Αφρική και εξαιτίας της τεράστιας βορειοευρωπαϊκής πεδιάδας η «ρωσική αρκούδα» που ξαναξυπνά θα είναι πάντα ευάλωτη. Η θέση και το γεωγραφικό ανάγλυφο μιας χώρας, όπως ακριβώς και ο φυσικός ή ο ορυκτός της πλούτος, συνιστούν στρατηγικά πλεονεκτήματα ή αδυναμίες, καθορίζουν τις επιλογές λαών, διαμορφώνουν την πολιτική, επηρεάζουν την Ιστορία.
Την προσπάθεια για μια γεωπολιτική επισκόπηση της κατάστασης του κόσμου ξεκίνησε ο Μάρσαλ το 2015 με το πρώτο του βιβλίο, Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας, το οποίο έκτοτε συνεχίζει να ενημερώνει σε κάθε επανέκδοση. Η επιστροφή της Ρωσίας στο παγκόσμιο προσκήνιο, η σταδιακή ανάδειξη της Κίνας σε παγκόσμια ναυτική δύναμη, η συνεχιζόμενη κυριαρχία των ΗΠΑ, η ανάπτυξη της Δυτικής Ευρώπης, τα προβλήματα της κατακερματισμένης Αφρικής, οι άσπονδες συμμαχίες της Μέσης Ανατολής, η αέναη αντιπαράθεση Ινδίας και Πακιστάν, η οριακά διαχειρίσιμη κατάσταση στην περιοχή της Κορέας και της Ιαπωνίας, καθώς και οι δυσκολίες συνεργασίας στη Λατινική Αμερική αποτελούν τα θέματα μιας εξαιρετικής εισαγωγής στον κόσμο της γεωπολιτικής, δομημένης σε δέκα κεφάλαια που υπομνηματίζουν ισάριθμους χάρτες των βασικών γεωπολιτικών μπλοκ.
Ακολούθησε το Υψώνοντας τείχη (2018) για τις δυσθεώρητες κατασκευές από ατσάλι και τσιμέντο που σκιάζουν το μέλλον του κόσμου μας, καθώς οι εθνικισμοί αναβιώνουν διαρκώς. Στην Ευρώπη ορθώθηκαν χιλιόμετρα αγκαθωτό συρματόπλεγμα, στην Αφρική τα σύνορα που άφησε πίσω της η αποικιοκρατία, αγνοώντας τις φυλετικές ταυτότητες, κλυδωνίζονται, στην ινδική υποήπειρο η φτώχεια και η κλιματική αλλαγή επιτείνουν τις τεχνητές διαιρέσεις, οι γραμμές στην άμμο της Μέσης Ανατολής που χάραξε η διασταύρωση της θρησκείας και της πολιτικής σβήνονται μόνο με αιματηρούς πολέμους, παντού στον κόσμο αυξάνονται οι περιφραγμένες κοινότητες, όπως η περίκλειστη συνοικία στη Ν. Αφρική που εγκαινίασε το 2015 η χήρα του Νέλσον Μαντέλα ή το περίφημο Τείχος της Ντροπής που χωρίζει την πλουσιότερη από τη φτωχότερη συνοικία στη Λίμα του Περού, ενώ την Κίνα χωρίζει από τον υπόλοιπο κόσμο το αόρατο «Μέγα Ηλεκτρονικό Τείχος» της λογοκρισίας του διαδικτύου.
Τέλος, η τριλογία συμπληρώθηκε με το Για μια σημαία (2018), ένα πολύχρωμο ιστορικό ταξίδι στα συναισθηματικά και ιδεολογικά φορτισμένα εμβλήματα που εξακολουθούν να χωρίζουν και να ενώνουν τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας: από την Αστερόεσσα των ΗΠΑ και τη Γιούνιον Τζακ του Ηνωμένου Βασιλείου ώς τους σταυρούς της Ευρώπης και τα χρώματα της Αραβίας και από τις αφρικανικές «σημαίες της Ελευθερίας» και τις λατινοαμερικανικές «σημαίες της Επανάστασης» ώς τις σημαίες των υπερεθνικών οργανισμών αλλά και αυτές του φόβου (Ισλαμικό Κράτος κ.λπ.).
Στο τελευταίο του βιβλίο, Η δύναμη της γεωγραφίας (2021), ο Μάρσαλ επικαιροποιεί τα συμπεράσματα της άτυπης τριλογίας του, λαμβάνοντας υπ’ όψιν πρόσφατες εξελίξεις (πανδημία, κλιματική αλλαγή κ.λπ.), σε μιαν απόπειρα αποτύπωσης της ρευστής παγκόσμιας τάξης. Το βιβλίο παρουσιάζει τις πιθανές γεωπολιτικές επιλογές δέκα διαφορετικών περιοχών του κόσμου κατά τη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών. Κάθε κεφάλαιο εισάγει τον αναγνώστη στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής και μια σύντομη ιστορική αναδρομή εκβάλλει στις προκλήσεις τού σήμερα. Εδώ, η σημασία της Αυστραλίας ως τροχοπέδης στην κινεζική επεκτατικότητα, η ανταγωνιστικότητα Ιράν και Σαουδικής Αραβίας, ο ρόλος του Ηνωμένου Βασιλείου στη μετα-αυτοκρατορική και μετα-Brexit εποχή, αλλά και τα προβλήματα των περιφερειακών εθνικισμών της Ισπανίας, εδώ η στρατηγική θέση της Ελλάδας (διαμετακομιστική οδός, στην πρώτη γραμμή της μεταναστευτικής κρίσης) και η νεο-οθωμανική ατζέντα της Τουρκίας, εδώ η ταραγμένη περιοχή της Αιθιοπίας και η προβληματική αχανής θαμνώδης περιοχή του Σαχέλ στην οποία έχει εγκλωβιστεί η γαλλική πολιτική.
Αυτές είναι οι κατά Μάρσαλ κόκκινες περιοχές της Γης. Πιθανές μελλοντικές εστίες ανάφλεξης; Κανείς δεν ξέρει ακόμα, καθώς το γεωπολιτικό δράμα παίζεται διαρκώς γύρω μας. Το κυνήγι των πόρων του πλανήτη συνεχίζεται, η πολιτική των ταυτοτήτων βρίσκεται σε άνοδο, οι οικονομικές και οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται, φυλετικές και θρησκευτικές διακρίσεις εξακολουθούν να μας διχάζουν.
Τα τέσσερα βιβλία, που αλληλοσυμπληρώνονται, αποτελούν γενικές εισαγωγές και όχι εις βάθος αναλύσεις ή ακαδημαϊκά εγχειρίδια, απαραίτητα ωστόσο σε όποιον θέλει να κατανοήσει τις διεθνείς εξελίξεις. Είτε διαφωνεί κανείς με τις ιδεολογικές αφετηρίες του συγγραφέα ή με τις πολιτικές του εκτιμήσεις είτε θεωρεί περιοριστική τη γεωγραφική ερμηνεία της Ιστορίας και πολύ «ντετερμινιστική» την αντίληψη της γεωπολιτικής, δεν μπορεί να διαφωνήσει ότι το γεωγραφικό περιβάλλον παραμένει το «σκηνικό» που μπορεί «να μην προδιαγράφει το σενάριο, αλλά επιδρά στην πλοκή και επηρεάζει τον χαρακτήρα των ρόλων», όπως γράφει ο καθηγητής Γεωπολιτικής Κόλιν Γκρέι και μας θυμίζει στους εξαιρετικούς προλόγους του ο μεταφραστής των βιβλίων.
Μόνο έτσι, άραγε, μπορεί ν’ αντιληφθεί κανείς τι έγινε πρόσφατα στο Αφγανιστάν; Ή τι συνέβη και εξακολουθεί να συμβαίνει στην Ουκρανία; Ή γιατί δημιουργήθηκε η συμμαχία ΗΠΑ, Ηνωμένου Βασιλείου και Αυστραλίας για τον Ινδικό Ωκεανό, αλλά και πώς στην ελληνική Βουλή φτάσαμε πριν από λίγο καιρό να συζητάμε για το Σαχέλ;
Με την αποσπασματική ενημέρωση του διαδικτύου και την ομφαλοσκόπηση στα τοπικά προβλήματα, συχνά χάνουμε από τα μάτια μας τη μεγάλη εικόνα. Τα βιβλία του Μάρσαλ είναι χρήσιμα γιατί βοηθούν να καταλάβουμε τι γίνεται αυτή τη στιγμή στον πλανήτη, αλλά και τι πρόκειται να συμβεί. Γι’ αυτό, αν το Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας τελειώνει με τον αρχόμενο ανταγωνισμό για την Αρκτική τον οποίο φέρνουν το λιώσιμο των πάγων και το άνοιγμα νέων δρόμων εμπορίου, ο επίλογος στη Δύναμη της γεωγραφίας αφορά τις προκλήσεις του Διαστήματος, εκεί όπου αναπόφευκτα θα μεταφερθεί ο ανταγωνισμός, στον οποίο, αυτή τη φορά, προστίθενται ως μεγάλοι παίκτες και οι ιδιωτικές εταιρείες.
Οσο για την εικονογραφημένη έκδοση, αυτή αποτελεί μια εμπεριστατωμένη εισαγωγή των μικρότερων αναγνωστών στην Ιστορία και τον πολιτισμό του κόσμου, τη γεωπολιτική και τις διεθνείς σχέσεις.
